De gezondheidszorg is in beweging. Stijgende kosten, efficiëntieslagen, bureaucratisering en marktwerking: ze hebben effecten op de praktijk. Professionals voelen zich in de verdrukking. Zij ervaren betekenisverlies en beroepszeer. Intussen nemen ethici initiatieven om die ontwikkeling tegen te gaan. Ze pleiten voor moreel beraad, voor ethiek op de werkvloer, voor betere verbindingen tussen ethiek en kwaliteitsbeleid. Tegelijk is er ook kritiek: worden we wel echt beter van al dat gepraat? Zet die ethiek wel zoden aan de dijk? Deze studie gaat na hoe een goed ethiekbeleid voor zorgorganisaties er uit kan zien. Het is een verkenning aan de hand van de filosofische traditie. Het ethiekbeleid moet professionals ondersteunen in hun praktijk. Zo’n ethiek is niet los verkrijgbaar. Wie opvattingen over een praktijkgerichte ethiek hanteert die begint bij de professionals, moet deze ook integreren in het denken over zorgen én in het denken over de organisatie. En andersom. Een praktijkgerichte ethiek voor de zorg houdt niet op bij de zorg. Zij heeft ook betrekking op de ethiek van het management. En breder: op de plaats van de zorg in de samenleving. Zo raakt deze studie over een ethiek van de zorg ook aan actuele politieke vragen over de inrichting van de samenleving. Over de auteur : Hans van Dartel is ethicus en verpleegkundige. Hij werkt als docent en onderzoeker ethiek bij het Leids Universitair Medisch Centrum. Sinds jaar en dag zoekt hij met andere praktijkgeoriënteerde ethici, met managers en met professionals in instellingen voor gezondheidszorg naar een antwoord op de vraag hoe ethiek in de zorg het beste kan worden georganiseerd. Inhoudsopgave : Ethiekbeleid voor zorgorganisaties

1 Inleiding

Deel 1 Ethiek

2 De ontoereikendheid van de toegepaste ethiek?
2.1 Kritiek op de toegepaste ethiek
2.1.1 Het geval gezondheidsethiek
2.1.2 Het geval bedrijfsethiek
2.1.3 De twee casus vergeleken
2.1.4 Conclusie: basale leerpunten voor een praktijkgerichte ethiek
2.2 Medische macht en professionele onmacht: wat interesseert de ethiek?
2.2.1 Medische macht en medische ethiek
2.2.2 Professionele onmacht: een nieuw aandachtspunt voor de ethiek?
2.2.3 Evaluatie: beroepszeer en het actuele tekort van de ethiek in de zorg
2.3 Conclusie: deprofessionalisering als uitdaging voor een praktische ethiek

3 Aanknopingspunten voor een praktische ethiek in zorgorganisaties
3.1 Gevarieerde reacties van ethici op deprofessionalisering
3.1.1 Deprofessionalisering vraagt geen bijzondere aandacht van de ethiek
3.1.2 Deprofessionalisering vraagt gerichte aandacht van de ethiek
3.1.3 Evaluatie
3.2 De waardering voor een praktijkgerichte ethiek in de ethische theorievorming
3.2.1 Kennisproductie in gemengde praktijken
3.2.2 Ethiek en praktijk
3.2.3 Evaluatie
3.3 Ontwikkelingen in de praktijk van zorgorganisaties
3.3.1 Doelen en methoden van ethiekbeleid
3.3.2 Ruimte voor gesprek
3.3.3 Evaluatie
3.4 Conclusie: mogelijkheden van een handelingsgerichte ethiek

4 De kernelementen van een handelingsgerichte ethiek
4.1 Reflectie in professionele praktijken: wat is dat voor denkproces?
4.1.1 Een Kantiaans grondmodel van reflectie
4.1.2 Oordelen en verantwoordelijkheid
4.2 Waarover buigt de reflectie zich idealiter: 1. onderzoek van kritische incidenten
4.2.1 Kennis over de moraal
4.2.2 Conclusie: aandacht voor klemsituaties
4.3 Waarover buigt de reflectie zich idealiter: 2. onderzoek van routines.
4.3.1 Een praktische dialogische ethiek
4.3.2 Conclusie: positief denken over routines als praktijken
4.4 Hoe richten we de reflectie zo goed mogelijk in: vormelementen
4.4.1 De zorgpraktijk lezen als een praktijk van verantwoordelijkheid
4.4.2 Handelingsonderzoek: reflectieve opbouw van betere praktijken
4.4.3 ‘Casuistry’: leren van ervaringen
4.4.4 Evaluatie: handelingsgerichte ethiek als morele pragmatiek
4.5 Conclusie: ethiek als zaak van de professionals?

Deel 2 Zorgen

5 Verschillende voorstellingen van zorgen als activiteit
5.1 Een typologie van menselijke activiteiten
5.1.1 Globale typering
5.1.2 Context en transformatie
5.1.3 Tussenbalans: wat we doen verschilt
5.2 Zorgen voor iemands gezondheid als menselijke activiteit
5.2.1 Zorgen als verschijnsel onder de politiek
5.2.2 Zorgen als politiek verschijnsel (handelen)
5.2.3 Zorgen als bovenpolitiek verschijnsel
5.2.4 Evaluatie: meerdere vormen van zorgen
5.3 Conclusie: zorgen verschilt, ook moreel gesproken

6 Zorgen als politiek verschijnsel: handelen
6.1 Zorgen als zorg overeind houden: kiezen voor sfeer of kiezen voor handelen?
6.1.1 Achterhuis: zorgen kent een aparte sfeer
6.1.2 Van Heijst: zorgen doet zich voor als handelen
6.1.3 Evaluatie
6.2 Wat maakt geneeskunde nu precies tot handelen?
6.2.1 Geneeskunde als exemplarische vorm van handelen
6.2.2 Doorslaggevende kenmerken: de transformatie van arbeid naar handelen
6.2.3 Evaluatie
6.3 Doorwerking: karakteristieken van professionele zorg
6.3.1 Over de handelingsdimensies van professionele zorg
6.3.2 De bijzondere sfeer van de zorg?
6.3.3 Evaluatie
6.4 Conclusie: professionele gezondheidszorg als sociale, inter-actieve praktijk

Deel 3 Organisatie

7 Uiteenlopende beelden van zorgorganisaties
7.1 De zorgorganisatie als managementding of als sociaal proces
7.1.1 De zorgorganisatie als managementding (Becker)
7.1.2 Analyse: bepalende elementen van de organisatie als bestuurd systeem
1. Wie handelt in de zorg?
2. Sturen op cultuur
3. Legitimatie
7.1.3 De zorgorganisatie als betekenisvolle context (Pols)
7.1.4 Analyse: bepalende elementen van de organisatie als betekenisvolle context
7.1.5 Evaluatie
7.2 Totaliteit versus participatie: arbeids- of handelingsgoriënteerde zorgorganisaties
7.2.1 Plato en de organisatie als totaliteit
7.2.2 Aristoteles en de participatieve organisatie
7.2.3 Evaluatie
7.3 Conclusie: de betekenis van organisatorische voorstellingen voor de zorg

8 De praktijk van het management: management als ‘maken’
8.1 De ambivalentie van technocratische managementconcepten
8.1.1 Veranderen en het amorele karakter van de manager
8.1.2 De organisatie als machine en de werking van de utopie
8.1.3 Evaluatie
8.2 Kritiek: weg van ‘het maken’
8.2.1 Critical Management Studies
8.2.2 Uitwegen: breken met het maken?
8.2.3 Evaluatie
8.3 Conclusie

9 De praktijk van het management: managen als vorm van ‘handelen’
9.1 Managen als functie in een actornetwerk van de gezondheidszorg
9.1.1 Netwerkorganisaties, improvisatiemaatschappij, sturing
9.1.2 Grenzen aan zelfsturing?
9.1.3 Evaluatie
9.2 Leiding geven aan professionals
9.2.1 Leidinggeven tussen professionals
9.2.2 De werking van regels
9.2.3 Evaluatie
9.3 Moraliteit en rationaliteit van managen
9.3.1 Botsende handelingsoriëntaties in hun context
9.3.2 Twee mogelijke managementoriëntaties
9.3.3 Doorwerking
9.3.4 Evaluatie: onderscheiden sferen, onderscheiden ethieken
9.4 Conclusie: management als morele praktijk in de zorg

Deel 4 Conclusies

10 Conclusies: een voorstelling van een praktijkgerichte ethiek in de zorgorganisatie
10.1 Elementen van een handelingsgerichte ethiek in de zorg
10.1.1 Betekenisvolle beelden
10.1.2 Betekenisvolle termen
10.1.3 Evaluatie
10.2 Implicaties van een handelingsgerichte ethiek
10.2.1 Implicaties voor ethici en practici
10.2.2 Consequenties voor patiënten, burgers en buitenlui?
10.3 Ten slotte

Literatuur

Lijst van figuren

Summary

Samenvatting

Nawoord

Curriculum Vitae