In programma’s werken mensen op een bijzondere manier samen aan het nastreven van doelen, zoals het realiseren van de energietransitie, het verbeteren van de dienstverlening van een organisatie of het vergroten van de bereikbaarheid van een stad. Programmamanagement is het vak dat de betrokkenen helpt dit soort opgaven doelgericht en samenhangend aan te pakken. Er is inmiddels veel gepubliceerd over de methodische kant van programmamanagement, maar veel minder over de rol en het leiderschap van de programmamanager. Met dit boek vullen we die lacune op. De manier waarop een programmamanager zijn leiderschap vormgeeft, maakt in belangrijke mate het verschil tussen programma’s die slagen en programma’s die mislukken. In dit boek hebben we 14 thema’s uitgewerkt die het fundament vormen onder het leiderschap van een programmamanager. Per thema hebben we theorie en praktische handvatten opgenomen. Daarmee willen we je aanzetten tot gerichte reflectie op je eigen rolopvatting en rolinvulling. We hopen dat je met dit boek je leiderschap als programmamanager verder zult ontwikkelen. Inhoudsopgave Inleiding 13 Deel I Introductie in programmamanagement en leiderschap 1 Perspectieven op programmamanagement 19 Bewust kiezen voor een programmatische aanpak bij een veranderopgave 1.1 Programma’s passen bij deze tijd van snelle veranderingen 20 1.2 Programma’s zijn gericht op het nastreven van doelen 25 1.3 Programmamanagement: verschillende benaderingen, dezelfde kerngedachte 28 1.4 Opvattingen bij onze benadering van het vak 33 1.5 Onze principes bij het werken aan programma’s 35 1.6 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 37 Intermezzo 1: Kiezen voor een bepaalde aanpak 39 2 Perspectieven op de programmamanager 43 Per opgave en situatie bepalen wat de passende rolinvulling is 2.1 Algemene beschrijving van de rol van programmamanager 44 2.2 Verschillende grondvormen voor programmaorganisaties 47 2.3 Aspecten die van invloed zijn op de keuze voor een grondvorm 51 2.4 Invullen van de rol van de programmamanager 54 2.5 Competentiegebieden voor de programmamanager 58 2.6 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 59 Intermezzo 2: Individual Competence Baseline 4.0 61 3 Perspectieven op leiderschap 65 Jouw kijk op leiderschap ontwikkelen in een veranderende wereld 3.1 Een definitie van leiderschap 66 3.2 De ontwikkeling van leiderschap in de tijd 67 3.3 Verschillende perspectieven op leiderschap 68 3.4 Gebrekkige wetenschappelijke onderbouwing 74 3.5 Ankers voor leiderschapsontwikkeling in een VUCA-wereld 75 3.6 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 77 Intermezzo 3: Programme management competence framework 78 Deel II Thema’s voor het leiderschap van de programmamanager Inleiding 91 Portret van een programmamanager Niels van Loon: ‘Je moet jezelf blijven uitvinden en vernieuwen’ 96 Thema 1 4 Kleur bekennen 101 Investeren in je zelfinzicht, je niche en je professionele identiteit 4.1 Persoonlijk leiderschap begint bij zelfinzicht 103 4.2 Psychologische modellen om je zelfinzicht te vergroten 107 4.3 Zoeken naar je niche als leider en programmamanager 110 4.4 Werken aan je professionele identiteit als programmamanager 112 4.5 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 114 Intermezzo 4: Kleur bekennen 116 Thema 2 5 Je inleven in de situatie 121 De match zoeken tussen wat nodig is en wat jij kunt brengen 5.1 Nieuwsgierig zijn en respect hebben voor verleden en heden 123 5.2 De achtergrond en de opgave onderzoeken 124 5.3 Alert zijn op je eenzijdigheid en vooroordelen 126 5.4 Je inleven in de situatie en in mensen vraagt veel empathie 128 5.5 Empathie ontwikkelen door je in te leven in generaties 130 5.6 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 133 Intermezzo 5: Je inleven in de situatie 135 Thema 3 6 Werken vanuit een visie 141 Zin creëren voor het programma en de betrokkenen 6.1 Betekenis van een visie voor een programma 143 6.2 Tot een visie voor een programma komen 146 6.3 De programmamanager en de visie van het programma 149 6.4 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 151 Intermezzo 6: Werken vanuit een visie 152 Thema 4 7 Dienstbaar handelen 159 Dienend zijn aan de opgave, de mensen en de organisatie 7.1 Bokito-leiderschap werkt niet, zeker niet in een programma 161 7.2 Achtergronden bij het concept van dienend-leiderschap 163 7.3 Gedragingen van een dienend-leider 165 7.4 Dienstbaarheid is iets anders dan onderdanigheid 167 7.5 Over dienstbaarheid en motivatie 169 7.6 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 170 Intermezzo 7: Dienstbaar handelen 172 Thema 5 8 Moed en kwetsbaarheid tonen 177 Op kritieke momenten naar voren stappen en doen wat nodig is 8.1 Moed en kwetsbaarheid als twee-eenheid 180 8.2 Moed is het juiste midden tussen lafheid en roekeloosheid 181 8.3 Moed vraagt kwetsbaarheid, kwetsbaarheid vraagt moed 184 8.4 Je moed ontwikkelen op je eigen vierkante meter 185 8.5 Reflectie voor de programmamanager 189 Intermezzo 8: Moed en kwetsbaarheid tonen 191 Thema 6 9 Mensen en belangen verbinden 195 Vanuit oprechte interesse en in dialoog werken aan wederzijds voordeel 9.1 Bewust kiezen voor een bepaalde benadering van belangen 197 9.2 Oprecht geïnteresseerd zijn in de belangen van de betrokkenen 199 9.3 Samen zoeken naar mogelijkheden voor wederzijds voordeel 201 9.4 Werken aan duurzame relaties tussen mensen 203 9.5 Inzetten van verbindend handelen en verbindend leiderschap 205 9.6 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 207 Intermezzo 9: Mensen en belangen verbinden 208 Thema 7 10 Omgaan met macht en gezag 213 Jezelf verhouden tot de macht om je heen en ontwikkelen van je gezag 10.1 Bewegen tussen persoonsmacht, positiemacht en hun tussenvormen 215 10.2 Hiërarchische, functionele en operationele macht onderscheiden 218 10.3 Werken vanuit macht of gezag als programmamanager 220 10.4 Verschillende machtsbronnen en beïnvloedingsstijlen inzetten 221 10.5 Functioneel en disfunctioneel inzetten van macht 223 10.6 Als de machtskaart wordt gespeeld 226 10.7 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 228 Intermezzo 10 Omgaan met macht en gezag 230 Thema 8 11 Bouwen aan vertrouwen 235 Ontwikkelen van vertrouwen als levensader van het programma 11.1 De betekenis van vertrouwen 237 11.2 Het belang van vertrouwen in programma’s 239 11.3 De ingrediënten van vertrouwen 241 11.4 Balanceren tussen vertrouwen en waakzaamheid 245 11.5 Werken aan wederzijds vertrouwen 247 11.6 Reflectie voor de programmamanager 248 Intermezzo 11: Bouwen aan vertrouwen 250 Thema 9 12 Je integriteit onderhouden 255 Zorgen dat de betrokkenen zich netjes gedragen 12.1 De betekenis van integriteit 257 12.2 Integriteit van de programmamanager 261 12.3 Factoren en mechanismen bij niet-integer handelen 262 12.4 Ontwikkelen van integriteit 265 12.5 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 268 Intermezzo 12 Je integriteit onderhouden 270 Thema 10 13 Eigenaarschap creëren 275 Werken aan de condities waaronder mensen verantwoordelijkheid nemen 13.1 Eigenaarschap in formele en informele zin 277 13.2 Verschillende aspecten van eigenaarschap in programma’s 279 13.3 Ontwikkelen van eigenaarschap bij betrokkenen 282 13.4 Relativeringen met betrekking tot eigenaarschap en engagement 285 13.5 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 285 Intermezzo 13: Eigenaarschap creëren 287 Thema 11 14 Jezelf en anderen ontwikkelen 293 Het programma zien als motor voor ontwikkeling van mens en organisatie 14.1 Leidinggeven aan je eigen en andermans ontwikkeling 295 14.2 Doelen en strategieën bij het vormgeven aan ontwikkeling 297 14.3 Opgavegericht teamleren in je programma 298 14.4 Je mindset herkennen (en veranderen) 302 14.5 Diversiteit in leren en ontwikkelen 304 14.6 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 307 Intermezzo 14: Jezelf en anderen ontwikkelen 308 Thema 12 15 Vitaal zijn en voor jezelf zorgen 313 Op vier dimensies werken aan je fitheid, vitaliteit en veerkracht 15.1 Het belang van vitaliteit voor de programmamanager 315 15.2 Vier dimensies van vitaliteit: fysiek, mentaal, emotioneel, spiritueel 316 15.3 De fysieke dimensie van vitaliteit 318 15.4 De mentale dimensie van vitaliteit 321 15.5 De emotionele dimensie van vitaliteit 324 15.6 De spirituele dimensie van vitaliteit 325 15.7 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 327 Intermezzo 15: Vitaal zijn en voor jezelf zorgen 329 Thema 13 16 Weerstand, spanning en conflict hanteren 335 Onderzoeken hoe te handelen als het anders loopt dan je wilt 16.1 Kijken naar weerstand, spanning en conflict 337 16.2 Hanteren van verschillende stijlen bij conflicten 341 16.3 De programmamanager onder (langdurige) spanning 343 16.4 Hoe je zelf de weerstand veroorzaakt of de verandering blokkeert 344 16.5 Reflectie voor de programmamanager 347 Intermezzo 16: Weerstand, spanning en conflict hanteren 349 Thema 14 17 Je schaduwkant (her)kennen 355 Je bewust zijn van je keerzijdes, je ego en je imperfectie 17.1 De schaduwkant van je leiderschap 357 17.2 Op zoek naar jouw schaduwkant en keerzijdes 361 17.3 De programmamanager en zijn ego 363 17.4 De moed hebben om imperfect te zijn 365 17.5 Reflectie voor het leiderschap van de programmamanager 367 Intermezzo 17: Je schaduwkant (h)erkennen 369 Epiloog door Jeroen Smit: ‘Integriteit is een spier die je kunt trainen’ 374 Zeventien portretten van programmamanagers 379 Inspiratiebronnen 381 Over de auteurs 391 Trefwoordenregister 395 Over de auteurs ; Björn Prevaas is eigenaar en partner van Good Work Company. Hij heeft zo’n 15 jaar ervaring in het ontwikkelen van mensen en organisaties in project- en programmamanagement. Eerst via Twynstra Gudde, nu via zijn eigen bureau. Samen met Theo van der Tak schreef hij in 2014 Werken aan Programma’s, een online boek over programmamanagement, te vinden op www.werkenaanprogrammas.nl. In 2016 schreef hij samen met Theo van der Tak en Hans Cremer het boek Program Canvas. Ook schreef hij mee aan het boek Project Canvas. Björn werkt als begeleider, trainer en coach van projectmanagers, programmamanagers, hun teams, opdrachtgevers en managementteams. Al jaren heeft hij een actieve rol in het PGM Open en de PGM Community, een event en een platform voor kennisontwikkeling, ervaringsuitwisseling en netwerkvorming tussen programmamanagers. Jos Bos werkt als zelfstandig adviseur en trainer vanuit Jo Bos & Co. Hij heeft jarenlange ervaring in het leiden en begeleiden van projecten en programma's. Vanuit de adviespraktijk werkt hij aan de professionalisering van project- en programmamanagement in veel organisaties. Daarnaast begeleidt hij leiderschapsprogramma's en teams. Helmuth Stoop : Sinds hij op 1 januari 1997 bij Twynstra Gudde binnenliep, is Helmuth Stoop verliefd geworden op de werkwijzen van project- en programmamanagement. “Het is zo’n enorm rijk gedachtegoed geworden. Daarvan plukken heel veel mensen dagelijks de vruchten bij het op- en aanpakken van complexe, tijdelijke opgaven. Iets een project of programma noemen is geen kunst, maar een opgave professioneel projectmatig of programmatisch aanpakken vraagt kunst (en vliegwerk) en kunde. De spanning tussen de eenvoud van het gedachtegoed en de weerbarstigheid in de toepassing in de praktijk is altijd voelbaar. Mijn passie en talenten liggen in het helpen van project- en programmamanagers en ambtelijke en bestuurlijke opdrachtgevers bij het omgaan met die spanning. Dat doe ik onder meer door begeleiding in de praktijk, persoonlijke coaching en teamcoaching en advisering van sleutelfiguren rond projecten en programma’s. Vanuit mijn achtergrond als bestuurs- en organisatiewetenschapper met een voorliefde voor organisatiepsychologie ben ik gefascineerd door vraagstukken omtrent governance in projecten en programma’s. Ook professionaliseer ik organisaties in project- en programmamanagement. Ik ontwikkelde Het KOMPAS©, een analyse- en diagnosemodel dat inzicht geeft in organisatiekenmerken die belemmerend en bevorderend zijn voor het werken in, aan en met programma’s.